Một câu hỏi thường đặt ra khi chúng ta nhận định về nên văn học miền Nam trong thời chiến tranh. Có phải như Võ Phiến nhận định nhóm chỉ dựa vào không gian và thời gian, để kết luận có ba thế hệ nhà văn qua một bài nhận định văn học vào năm 1966:
– Thế hệ già là lớp mà tuổi thanh niên và thời kỳ sáng tác dồi dào nhất thuộc giai đoạn tiền chiến (Vũ Hoàng Chương, Quách Tấn…)
– Thế hệ trung niên trải qua thời trẻ tuổi tha thiết và sôi nồi trong kháng chiến, rồi dùng chất liệu đó cho việc sáng tác sau năm 1954 (Nguyễn Mạnh Côn, Mai Thảo, Doãn quốc, Sỹ, Sơn Nam. Võ Phiến, Vũ khắc Khoan v.v…)
– Thế hệ trẻ đạt tới tuổi trách nhiệm sau hiệp định Genève. Trong kháng chiến họ chỉ là những trẻ thơ, lớn lên đã được lịch sử lựa sẵn cho thế đứng, nên thoát khỏi các vặt đau lòng về chính trị như thế hệ trung niên. Nhưng ước vọng ý tưởng của tuổi trẻ va chạm phải cái thực tế của xã hội trước mắt. Cho nên lời viết của họ biểu lộ sự bất mãn, sự lạc hướng (Dương Nghiễm Mậu. Nguyễn Đình Toàn, Thế Uyên, Nhật Tiến, Viên Lính)… (1)
Như vậy, từ năm 1966 đến 1975, theo như phương pháp của Võ Phiến, thì chúng ta phải chia như thế nào cho một thế hệ chiến tranh, trong một xã hội cùng cực phân hóa và một đất nước đầy nhiễu nhương. Tôi nghĩ, rất khó. Nhà văn Nguyện Mộng Giác đã nói lên điều này qua bài viết xuất hiện trên tạp chí Bách Khoa đầu năm 1975:
“…Nói đến chữ thế hệ, e có lớn lớn lối quá không ? Gần như mỗi người viết là một thế giới riêng, “những ốc đảo cô đơn nghìn năm” (như lỗi dụng ngữ những năm 1962, 1963). Tuy gần nhau ở tuồi tác, hoàn cãnh, tâm tư, nhưng những người viết lớp mới chịu ảnh hưởng của sự phân hóa cùng cực, chỉ đề cập đến những điều ít gây lôi thôi nhất, “cho nó yên”. Kết quả là lớp người mới lâu lâu gióng lên một tiếng dàn chùng lẻ loi, không thành được một hợp tấu-khúc: Trần Hoài Thư với Một nơi nào để nhớ, Lữ Quỳnh với Sông sương mù và Những cơn mưa mùa đông, Hoàng Ngọc Tuấn với Hôn lễ, Mường Mán với Lá tương tư và Một chút mưa thơm, Nguyễn Thanh Trịnhvới Ví dụ ta yêu nhau v.v… Bản chất đa dạng và phức tạp của các tác phẩm lớp mới này, khó lòng tổng hợp thành một tính chất chung, xác định một khuynh hướng như Võ Phiến đã xác định cho ba thế hệ trước.” (1)
Riêng Cao Huy Khanh thì rất dè đật trong việc phân chia này. Ông chia văn học miền Nam thành hai thời kỳ. Thời tiền chiến và thời hiện đại. Theo ông, thời tiền chiến thì sự phân nhóm hay khuynh hướng dễ dàng hơn vì:.
“tình trạng sinh hoạt văn học vẫn còn tỏ ra nghèo nàn so với bây giờ, hay nói cho đúng hơn thì tình trạng sinh hoạt đặc biệt về bộ môn Tiểu Thuyết lúc đó không thể nào phong phú và phức tạp như đối với Thời Hiện Đại” (2)
Còn đối với thời hiện đại, sự phân chia chỉ miễn cưởng thuần nhất một cách tương đối cho giai đoạn đầu. Như nhóm Sáng Tạo, Hiện Đại, Bách Khoa , Quan Điểm, Văn Nghệ. Sau đó, càng ngày, sự phân chia càng phức tạp, không thống nhất. Ví dụ như nhóm Bách Khoa, với Vũ Hạnh và Võ Phiến chẳng hạn. Riêng sự phân chia theo khuynh hướng cũng vẫn chưa đủ. “Nó g áp dụng đúng trong những thế kỷ trước là vì chúng tỏ ra thích ứng với tình trạng sinh hoạt tiểu thuyết còn phôi thai hoặc còn chậm phát triển của những thế kỷ đó; còn riêng đối với tình trạng phát triển mạnh mẽ như hiện tại thì chắc chắn chừng đó khuynh hướng vẫn chưa đủ để phân định những ranh giới cần thiết dùng để phân biệt một tác giả với một tác giả hay phân biệt được những tác phẩm này với những tác phẩm khác “… (2)
Tôi đề nghị bạn nên đọc bài viết đầy lập luận của Cao Huy Khanh do tạp chí Thư Quán Bản Thảo sưu tầm từ nguồn tạp chí Thời Tập trước 1975. Chúng tôi đã đánh máy và phổ biến lại trên Trang nhà Damau.org trước đây.
Có điều đáng nói là thế hệ chúng tôi- thế hệ chiến tranh– thế hệ đã sản xuất ra nhiều nhà văn nhà thơ đông đảo nhất, góp phần lớn nhất vào việc tạo dựngmột nền văn học thời chiến, vậy mà nhà văn Võ Phiến đã không thể dành cho chúng tôi một sự “ưu ái” như ông đã dành cho ba thế hệ trước chúng tôi. Hay Nguyễn Mộng Giác không thể tìm ra một “phát ngôn viên”, hay Cao Huy Khanh cũng không thể dùng nhóm hay khuynh hướng trong thời hiện đại như ông so sánh với thời tiền chiến.
Tôi nghĩ các vị này có lý. Lấy ví dụ bản thân tôi:
Cao huy Khanh xếp tôi là nhà văn độc lập vì tôi cọng tác cho nhiều báo có khi khác khuynh hướng nhau. Tôi cứ nghĩ là tôi thuộc nhóm Bách Khoa vì tôi được BK mở cửa đón tôi vào cùng với thế giới văn chương chữ nghĩa. Tuy nhiên, đôi khi tôi cũng nghĩ tôi thuộc nhóm Văn, vì Mai Thảo giới thiệu tôi, vì Trần Phong Giao luôn luôn ưu ái tôi, xem tôi như một cây bút trẻ rường cột..
Nếu nghĩ như vậy, văn chương miền Nam lại không có những điểm chung để có thể xếp loại thành nhóm / tập thể hay sao? Tôi nghĩ là có. .
Trong ngôn ngữ điện toán, môn học CS101, tức là điện toán nhập môn, người sinh viên được dạy về những điều kiện căn bản trước khi thảo một chương trình (program) hay thực hiện một dự án (project).
(còn tiếp, sẽ viết thêm khi có dịp)
_____
(1) Nguyễn Mộng Giác: Nghĩ về thơ và truyện 1974, tạp chí Bách Khoa đầu năm 1975. Nguồn: Tạp chí Thư Quán Bản Thảo số 56
(2) Cao Huy Khanh: Vấn đề khuynh hướng trong tiểu thuyết miền Nam, Thời Tập năm 1974. Nguồn: tạp chí Thư Quán Bản Thảo